संशोधन म्हणजे काय?

संशोधन 
              एखाद्या समस्येबद्दलची माहिती पध्दतशीरपणे जमा करणे, त्याचे योग्य प्रकारे व्यवस्थापन करणे आणि संकलित माहितीचे तर्कशुद्धरित्या अर्थनिर्वचन करणे म्हणजे संशोधन होय. ज्ञानाचे क्षेत्र व्यापक करण्याकरिता,समस्यांचे आकलन व निराकरण करण्याकरिता संशोधन महत्त्वाचे साधन आहे.
              संशोधन समस्या किंवा विषय अभ्यासासाठी निवडल्यानंतर संशोधनातील विविध टप्प्याद्वारे संशोधन प्रक्रिया पूर्ण करावी लागते.
        संशोधन पद्दतीबद्दल जाणून घेण्याआधी संशोधन म्हणजे काय हे जाणून घेणे आवश्यक आहे.
1.Shorter Oxford English Dictionary
“वस्तुस्थिती जाणून घेण्यासाठी एखाद्या  विषयाचा बारकाईने केलेला सामिक्षातमक अभ्यास किंवा वैज्ञानिक चिकित्सा म्हणजे संशोधन होय”.
2.Oxford Advance Learners Dictionary OfEnglish
       “अभिनव वस्तुस्थिती पाहण्यासाठी हाती घेतलेले शोधकार्य म्हणजे संशोधन होय”.
3. टकमन (1978)
    “संकलन व विश्लेषण करून त्यांचा अन्वयार्थ लावण्याची व्यवस्थाबद्ध प्रक्रिया म्हणजे संशोधन होय”.
4. Granail
       “सर्वसाधारणपणे उपयोगात आणता येण्याजोगे नवे ज्ञान निर्माण करण्यासाठी आणि समस्यांची सोडवणूक करण्यासाठी शास्त्रशुद्ध पद्दतींचा अवलंब करून जी संरचित तपासणी केली जाते त्याला संशोधन असे म्हणतात”.
5. एल.व्ही. रोडग्न आणि ए.व्ही.एच. मोरी
          “ नवीन ज्ञान प्राप्तीच्या व्यवस्थित प्रयत्नाला संशोधन असे म्हणतात”.
6.“संशोधन हे नवीन ज्ञानाचे संपादन करणे आणि जुन्या ज्ञानाचे परीक्षण करण्यासाठी केले जाते. तसेच आरुपाला रूप देणे, अज्ञाताला ज्ञात जगतात ओढून आणणे म्हणजेच संशोधन होय”.
          वरील सर्व व्याख्यांवरून संशोधनाबाबत असे म्हणता येईल की, ज्ञानाच्या कोणत्याही शाखेत नवीन तथ्यांच्या शोधासाठी काळजीपूर्वक केलेले अन्वेषण किंवा परीक्षण म्हणजेच संशोधन. 
संशोधनाचे प्रकार 
        संशोधनाचे प्रकार याबद्दल थोडक्यात माहिती पुढीलप्रमाणे,

अ)उपयोजितेनुसार
उपयोजितेनुसार असणाऱ्या संशोधन पद्धतीत दोन प्रकारच्या संशोधनांचा समावेश होतो ते म्हणजे मुलभूत संशोधन आणि उपयोजित संशोधन.
1.मुलभूत संशोधन
        मुलभूत संशोधनात सिध्दांत आणि तत्वांचा शोध घेण्याचा प्रयत्न असतो.

2.उपयोजित संशोधन
       उपयोजित संशोधनात मुलभूत मानसशास्त्रीय तत्वाचे व सांखिकी तंत्राचे उपयोजन केले जाते.
ब) उद्धीष्टानुसार
1.वर्णनात्मक संशोधन
      या संशोधनात कोणतेही नवीन सिध्दांत विकसित न करता आहे त्याच गोष्टी जाणून घेतले जातात.
2.स्पष्टीकरणात्मक/पूर्वकथनात्मक
       या संशोधनात एखाद्या सामाजिक किवा आर्थिक स्थितीच्या संदर्भामध्ये अभ्यास करताना त्या पाठीमागचे पूर्ण कारणे शोधले जाते.
निदानात्मक
      एखाद्या समस्येचे उत्तर शोधण्यासाठी व ते उत्तर शोधून त्यावर उपाययोजना सांगण्यासाठी हे संशोधन केले जाते.
3.सहसंबधीनिदर्शक
    दोन किंवा त्यापेक्षा अधिक घटकांच्या संदर्भाने त्यातील परस्परसंबंध तपासून त्यात वाढ झाली कि घट झाली हे अभ्यासन्याठी हे संशोधन केले जाते.
क)साधनांच्या उपयोजनेनुसार
1. संख्यात्मक/सर्वेक्षण
    ज्यावेळेला व्यक्ती अथवा घटकांविषयी संशोधन करायचे असते,त्यांची संख्या मोठी असते,अशा वेळेला सर्वेक्षण पद्धतीचा वापर केले जाते.
2.गुणात्मक
     या संशोधनात संशोधक एखाद्या घटकाच्या संधर्भात गुणात्मक साधनांचा वापर करून संशोधन करतो. यात मुलाखत,चाचणी,निरीक्षण पद्धत, केस स्टडी अशा पध्दतींचा वापर केला जातो.
ड) स्थानानुसार
1. प्रयोगशालेय
प्रायोगिक पद्दतीत प्रयोग केला जातो,तसेच आधारसामग्री प्रयोगाद्वारे संकलित करण्यासाठी या पध्दतीचा  उपयोग केला जातो.
2. नियंत्रित परीस्थितीतील / प्रयोगात्मक
    या संशोधनात एखाद्या निश्चित योजना आणि प्रक्रिया ठरवून एखाद्या घटकाच्या संदर्भात संशोधन केले जाते.
3.स्वाभाविक परीस्थितीतील
       या संशोधनात संशोधक समाजघटकाचा अभ्यास करताना त्या गटाचा आहे त्या स्थितीत कुठलीही नियंत्रणे न लादता अभ्यास करतो.
ड) क्षेत्रानुसार
1. ऐतिहासिक
   या संशोधनात भूतकाळातील घटकांच्या संदर्भाने  संशोधन केले जाते.
2.शैक्षणिक, सामाजिक, राजकीय इ.
     शैक्षणिक, सामाजिक, राजकीय इ.अशा विविध क्षेत्रानुसार संशोधन केले जाते.
         

संशोधन पद्धत
     संशोधन करणे हे कोणत्याही शास्त्राचे ध्येय असते. संशोधन हि एक प्रक्रिया आहे. जिज्ञासा अथवा ज्ञान संपादन करणे ही माणसाची मुलभूत प्रवृत्ती आहे. त्यासाठी प्रत्येक घटनेबद्दल का, कसे व काय ह्या प्रश्नांची उत्तरे तो आपल्या बुद्धीने शोधून काढतो व मिळवलेल्या ज्ञानाचा आपल्या जीवनात उपयोग करतो. परंतु ज्ञान अथवा तथ्ये प्राप्त करून घेणे म्हणजेच शास्त्र नव्हे, नुसत्या संग्रहित ज्ञानाला संशोधन म्हणत नाहीत तर हे ज्ञान अथवा कोणत्या तरी पद्दतीने व्यवस्थित रूपाने संग्रहित करावी लागतात.

सर्वेक्षण संशोधन पध्दती
      सर्वेक्षण संशोधनाच्या पद्धतीत संशोधक परिस्थितीचे काळजीपूर्वक व काटेकोरपणे निरीक्षण करतो. सर्वेक्षण या शब्दामधुनच त्याची प्रचिती येते. तसेच कोणत्या गोष्टीचे सर्वेक्षण करावयाचे आहे हे नमूद केले जाते.
     सर्वेक्षणामुळे विशिष्ट काळातील माहिती थोड्या वेळात कमी श्रमात व फार मोठ्या प्रमाणात संकलित करता येते. या पद्दतीत व्यक्तीच्या वैशिष्ट्यांपेक्षा समूहाच्या वैशिष्ट्यांना महत्त्व आहे. जनप्रवाहाची प्रवृत्ती समजून घेणे या पद्दतीने शक्य आहे.
           सर्वेक्षण म्हणजे प्रचलित तथ्यांचे संकलन, स्पष्टीकरण आणि मूल्यमापन होय. सर्वेक्षणात निव्वळ माहिती संकलित करणे आणि पत्रके तयार करणे एवढ्या पुरते मर्यदित नाही तर यामध्ये मापन, वर्गीकरण, अर्थनिर्वचन आणि मुल्यांकन इ. समावेश होतो.
सर्वेक्षणातून तीन प्रकारची माहिती संकलित केली जाते.
वर्तमान स्थिती
अपेक्षित स्थिती
आवश्यक साधनांचा बोध

सर्वेक्षण पध्दतीची वैशिष्ट्ये
माहिती प्रश्नावलीच्या आधारे किंवा व्यक्तीच्या मुलाखती घेऊन थोड्या वेळात व कमी श्रमात संकलित करता येतात.
वेगवेगळ्या वयोगटाची व्यक्ती असल्याने वेगवेगळ्या वयोगटाची वर्तमान वैशिष्टे संकलित करता येतात.
सर्वेक्षण जनसंखेच्या वैशिष्ट्यांशी संबधित असते. जनप्रवाहाची प्रवृत्ती समजून घेणे हा सर्वेक्षणाचा प्रमुख हेतू असतो
सर्वेक्षण हे गुणात्मक असते.तसेच संख्यात्मकही असते.
सर्वेक्षणात भाषेला महत्व आहे.
वर्तमान स्थिती समजून घेता येते.

संशोधनाची साधने
           कोणत्याही प्रकारच्या संशोधनात तथ्य संकलनाकरिता संशोधन साधनांचा वापर ही महत्त्वपूर्ण बाब असते. संशोधनाशी संबधित गुणात्मक आणि संख्य्त्मक तथ्य अचूकपणे संकलित करण्याकरिता पुरेसे विश्वसनीय आणि वैध संशोधन साधन उपयोगात आणणे हे अचूक निष्कर्ष काढण्याकरिता  महत्वाचे असते.
  संशोधन प्रकारात संशोधन विषयाच्या स्वरूपावर साधन निश्चित करण्याची आवश्यकता भासत असते. संशोधनाचा प्रमुख आधार असलेल्या माहिती जमा करण्यासाठी ज्याचा उपयोग केला जातो त्याला संशोधन साधन असे म्हणतात.
    संशोधनाची विविध साधने पुढीलप्रमाणे वर्गीकरण करण्यात येते.
निरीक्षण
मुलाखत
प्रश्नावली
अभिवृत्ती मापिका
शोधिका
पडताळ सूची
पद्निश्चयनश्रेणी
अंकपत्र
प्रमाणित चाचण्या
समाजमिती
प्रक्षेपण तंत्रे

      संशोधनात उपयोगात आणण्याकरिता विविध प्रकारची साधने उपलब्ध आहेत.परंतु संशोधन विषयाचे स्वरूप, उद्धीष्ट्ये  व गृहीतके यावर आधारित साधनांची निवड करावी लागत

प्रश्नावली
     प्रश्नावली म्हणजे प्रश्नांची यादी किंवा प्रश्नांची मालिका असा सरळ अर्थ घेता येईल. प्रश्नावलीत दिलेल्या प्रश्नांची उत्तरे  हि प्रतीसाद्काला (माहिती देणारा ) स्वतः भरून द्यावी लागतात. यात संशोधक विशिष्ट नमुन्यात छापील स्वरुपात प्रश्नावली प्रतीसादकाकडे पाठवितो. हि प्रश्नावली प्रतीसादकाने भरून द्यावयाची असते. ह्या प्रश्नावलीत संशोधक संशोधन विषयासंबंधी वेगवेगळे प्रश्न विचारतो. हे प्रश्न समजून घेऊन प्रतिसादक उत्तरे देत असतो.
       अन्वेषक स्वतः च्या उपस्थितीत प्रश्नावली भरून घेत असेल तर त्याला अनुसूची म्हणतात.प्रश्नसंच वैयक्तिकरित्या पाठवून माहिती मागितली गेल्यास त्याला प्रश्नावली म्हणून संबोधले जाते.

प्रश्नावलीचे प्रकार
अ. संरचित प्रश्नावली
       या प्रश्नावलीत प्रश्न आधीच निश्चित केलेले असतात.तसेच प्रश्नाचे  स्वरूप व प्रश्नाचा क्रम पूर्वनिर्धारित असते.
1)बंदिस्त प्रश्न
           बंदिस्त प्रश्न म्हणजे वस्तुनिष्ठ स्वरूपाचे प्रश्न होय.यात प्रतीसाद्काला प्रश्नाचे उत्तराखाली किंवा दिलेल्या उत्तरापैकी योग्य वाटणाऱ्या
उत्तरावर खूण करावी लागते.येथे प्रतीसाद्काला उत्तर देण्याचे स्वतंत्र राहत नाही. बंदिस्त प्रश्नामुळे संख्यात्मक तथ्ये प्राप्त होतात.
2) मुक्त प्रश्न:
            ज्या प्रश्नाच्या उत्तराची शब्दरचना प्रतिसादक स्वताच्या शब्दात करू शकतो त्या प्रश्नाचा समावेश मुक्त प्रश्नात होतो.मुक्त प्रश्नांची संख्या कमी असली तरी माहिती जास्त मिळते. या प्रश्नाच्या उत्तरातून त्या विषयासंबधी बहुविध माहिती मिळू शकते पण त्या माहितीचे वर्गीकरण करणे संशोधकाला फार अवघड असते.
3.मुक्त आणि बंदिस्त प्रश्न
       अश्या प्रकारच्या प्रश्नावलीत काही प्रश्न बंदिस्त स्वरूपाचे असतात तर काही प्रश्न मुक्त स्वरूपाचे असतात.
ब) असंरचित प्रश्नावली
      या प्रकारच्या प्रश्नावलीत प्रश्नांचा क्रम निश्चित नसतो. 

मुलाखती

       प्रयोगाविषयी प्रत्यक्ष माहिती मिळवण्याचे एक उत्तम व प्रभावी साधन म्हणजे मुलाखती. पूर्व नियोजित मुद्यावर प्रश्नांना प्रयोज्याने(माहिती देणारा ) दिलेली विश्वसनिय माहिती सामोरासमोर बसून संग्रहित केली जाते. त्याच्याकडे असलेली माहिती व त्या विषयाची मते जाणून घेणे हे मुलाखतिचे स्वरूप आहे. मुलाखत घेण्यापूर्वी त्याचे नियोजन करून संशोधकाला पाहिजे त्या मुद्द्यावर आधारित प्रश्नावली तयार करून त्याच्या क्रमानुसार प्रश्न विचारून मुलाखत घेतली जाते. प्रयोज्याचे अनुभव, भावना मते घेऊन मुलाखत घेतली जाते. प्रयोज्याचे अनुभव भावना मते विचार समस्या इत्यादीविषयी माहिती मिळवण्यास मुलाखती उपयुक्त ठरतात. मुलाखतीचे स्वरूप बरेचदा प्रश्नावलीसारखे असतात.परंतु मुलाखतीमध्ये प्रत्यक्ष संपर्क येतो व संशोधक  त्यांच्यात समरस होऊन माहिती  मिळवतो.

मुलाखतीचे प्रकार

       मुलाखतीचे वर्गीकरण वेगवेगळ्या दृष्टीने केले जाते. साधारणतः वैयक्तिक मुलाखती, समूहात्मक मुलाखती आणि दीर्घ मुलाखती यानुसार त्याचे प्रकार पडतात.

1.व्यक्तिगत मुलाखत 
       व्यक्तिगत मुलाखतीत एक किंवा अनेक मुलाखतकार एका प्रतिसादकाची मुलाखत घेतात या मुलाखती सखोल स्वरूपाच्या असतात.
2.गट मुलाखत 
      गट मुलाखत या प्रकारात एक किंवा अनेक मुलाखतकार गटाची मुलाखत घेत असतात. गट मुलाखतीमध्ये बोलके प्रतिसाद त्या मुलाखतीवर प्रभुत्व मिळवतात. बरेचदा एका प्रतिसादकाला काही उत्तरे सुचत नसतात.अशावेळेस गटातील एखादा दुसरा उत्तर सांगू शकतो.
3.मुलाखतकार एक
       ज्या मुलाखतीत मुलाखतकार एक असतो. त्या मुलाखतीत प्रतिसादकाच्या संख्येवर बंधन नसते पण मुलखात घेणारा एकाच नसतो.
4.मुलाखतकार अनेक  
      ज्या मुलाखतीत मुलाखतकार एकापेक्षा अनेक असतात अशा पद्धतीत विविध विषय तज्ञाना मुलाखतकार म्हणून बोलावले जाते.
5.नियंत्रित मुलाखती
      नियंत्रित मुलाखतीमध्ये प्रश्नाचा क्रम ठरलेला असतो. तो क्रम बदलला जात नाही.प्रतिसादकांनी आवश्यक तो भाग सांगावा ही अपेक्षा असते.
6.अनियंत्रित मुलाखती
     अनियंत्रित मुलाखतीमध्ये प्रश्नांची रचना समस्येवर आधारित असल्याने अशा प्रकारच्या मुलाखतीचा संशोधन प्रक्रियेस फार मोठा उपयोग होतो.
7.उथळ मुलाखती
           उथळ मुलाखती म्हणजे काही ठराविक प्रश्न विचारून विषयाची केवळ सर्वसामान्य स्वरूपाची माहिती मिळवणे.विषयाची केवळ वरवरची माहिती मिळवावी असेच मुलाखतीचे उद्दिष्ट असते.
 8.सखोल मुलाखती
        सखोल मुलाखतीमध्ये विषयाची परिपूर्ण माहिती मिळवणे हे उद्दिष्ट असते. समस्येची संपूर्ण उकल या मुलाखतीमध्ये केली जाते.