लोककला, नाटक आणि चित्रपट या मनोरंजनाच्या
चढत्या पायरीवर आलेलं टेलिव्हिजन थेट सर्वांच्याच दिवाणखाण्यात विसावलं.बातम्या, माहितीपर कार्यक्रम, काही मनोरंजनाचे कार्यक्रम यांच्या
प्रक्षेपणातून टीव्हीच्या छोटय़ा पडद्याने सर्वसामान्यांचं आयुष्य व्यापायला
सुरुवात केली. दूरचित्रवाणी हे मध्यम ‘द्रुकश्राव्य’ मध्यम आहे. त्या माध्यमाची
भाषा दृश्य आणि ध्वनीची असते. एक दृश्य हे शंभर शब्दांपेक्षा बोलकं असत ,असं
म्हणतात. पाहणं हि एक गुंतागुंतीची दृश्य प्रक्रिया असल्याने ती कौशल्यपुर्णरीत्या
हाताळावी लागते. लेखनापेक्षा कॅमेऱ्याने लेखन करणं किंवा दृश्य टिपणं मोठं अवघड
काम असते. त्याची तीव्रता, अंतर, दृष्टीकोन, ते हाताळण्याची पद्दत यातून एक
अर्थपूर्ण दृश्यमालिका तयार करण्यास वाव असतो.
दूरचित्रवाणी
हे यंत्राधीष्टीत मध्यम आहे. दूरचित्रवाणीवरील
कार्यक्रमांची यशस्वीपणे निर्मिती करण्यासाठी
आवश्यक असतो तो दुरचित्रावणीचा स्टुडीओ. कार्यक्रम
निर्मितीकरिता आवश्यक असलेल्या सर्व प्रकारच्या यंत्रणेने सुसज्ज असा ध्वनीअवरोधक कक्ष म्हणजे स्टुडीओ
ü
दूरचित्रवाणीचा स्टुडीओ :-
कार्यक्रम निर्मितीकरिता आवश्यक असलेल्या सर्व प्रकारच्या यंत्रणेने सुसज्ज
असा ध्वनीअवरोधक कक्ष म्हणजे स्टुडीओ. या स्टुडिओमधून आवाज बाहेर पडणार नाही आणि
आत मध्ये निर्माण झालेल्या ध्वनी तरंगाचा प्रतिध्वनी असणार नाही अशा तऱ्हेने तो
सज्ज करण्यात येतो. स्टुडीओ एका साधारण खोलीतही निर्माण करता येतो किंवा जर आर्थिक
पाठबळ आणि व्यावसायिक गरज असेल तर १०० चौरस फुट आकारातही उभारता येतो.
दूरचित्रवाणीचा स्टुडीओ दोन प्रकारात विभागण्यात आलेला असतो.
1
Production Control Room- निर्मिती नियंत्रण
कक्ष
2
Floor- चित्रीकरण स्थळ
1 Production Control Room -निर्मिती नियंत्रण
कक्ष
या कक्षातील प्रत्येक यंत्रणा
हि दूरचित्रवाणीचा कार्यक्रम सुलभ, सुकर आणि प्रवाही होण्याकरिता सहाय्यभूत ठरणारी
असते.कार्यक्रमच्या निर्मितीची बहुतांश प्रक्रिया हि कक्षात पूर्ण करण्याकरता
निर्माता आणि त्यांचे सहाय्यक झटत असतात.
ध्वनीमुद्रक चित्रीकरणाच्या
वेलीचे वेगवेगळ्या ध्वनिक्षेपकांमधून येणारे आवाज धानिविमुद्रित करत असतो. तसेच
निर्मात्याच्या निर्देशनानुसार चित्रित पुर्व्ध्वनिमुद्रित पार्श्वसंगीताचे भाग
त्यात जोडत असतो.
व्हिजन
मिक्सर संचालक ( Vision Mixture Operator) निर्मात्याच्या निर्देश्नानुसार चित्रित
दृश्यांची निवड करून त्यांचे अंतिम मुद्रण करीत असतो. तर कॅमेरा कंट्रोल युनिटचा
अभियंता स्टुडीओतील सर्व कॅमेराच्या यथायोग्य कार्यक्षमतेची काळजी घेत असतो.
Ø
निर्मिती नियंत्रण कक्षात वापरण्यात येणारी
यंत्रणा
v
Camera Contro Unit - कॅमेरा नियंत्रण यंत्रणा
चित्रीकरण स्थळाच्या टिकाणी असलेले सर्व कॅमेरा
व्हिडीओ डीस्ट्रीब्यूशन आम्प्लीफायर आणि व्हिजन मिक्सरला कॅमेरा कंट्रोल
युनिटमार्गे जोडण्यात आलेले असतात. याद्वारे प्रत्येक कॅमेराचा ऑफरचर ऑप्टीकल फोकस,
भिंग प्रणालीचे झूम बीम फोकस व कॅमेरा ट्युबचा ब्राईटनेस कंट्रोल हे सर्व प्रस्तुत
यंत्रणेद्वारे करता येते. या यंत्रणेचे संपूर्ण नियंत्रण हे कॅमेरा कंट्रोल युनिट
अभियंत्याच्या हाती असते.
v
Light Contro Unit – प्रकाशयोजना नियंत्रण
यंत्रणा
हि यंत्रणा कॅमेरा नियंत्रण यंत्रणा आणि व्हिजन
मिक्सरच्या शेजारी बसवली जात असून टी प्रकाशयोजनकाराच्या हाती असते. यामुळे
निर्माता प्रकाश योजन्कारच्या मदतीने त्याला हवी तशी प्रकाशयोजना करवून घेत शकतो.
v
Vision Mixure-व्हिजन मिक्सर
यालाच व्हिडीओ मिक्सर असेही
म्हणतात. कार्यक्रमाल आवश्यक आणि साजेशा दृश्य स्रोतांची निवड निर्मात्याला तत्काळ
करता येण्याची सोय या याम्न्त्रानेद्वारे उपलब्ध आहे.
या यंत्रनेला 10 ते 20 विविध पुरवठा करणारे स्रोत (कॅमेरा,
व्ही.टी.आर. टेलीसाने) जोडण्यात येतात. आनि 6 ते 10 विविध बहिर्घामी स्रोत घेता
येतात.
2 Floor -चित्रीकरण
स्थळ
यालाच इंग्रजीत फ्लोअर(Floor),
फिल्ड(Field) किंवा अक्शन झोन (Action Zone)असेही म्हणतात. निर्मात्याचा सहाय्यक
,पण चित्रीकरण स्थळाचा प्रांभारी (Incharge) म्हणून फ्लोअर मॅनेजर हे पद असते.
फ्लोअरवर कार्यक्रमाला साजेसा रंगमंच लावून घेणे आणि एकूण व्यवस्था बघणे हे काम
फ्लोअर मॅनेजरचे असते. शिवाय कार्यक्रमाच्या अंतिम चित्रीकरणाच्या किंवा थेट प्रक्षेपणाच्या दरम्यान, कार्यक्रम
नियंत्रण कक्षात बसून निर्देश देणाऱ्या निर्मात्याच्या आणि चित्रीकरणात सहभागी
झालेल्या कलावंतांच्या मधला दुवा म्हणून देखील कार्य करण्याची जबाबदारी फ्लोअर
मॅनेजरची असते.
3 Outdoor Broadcasting Van – आउटडोर ब्रॉडकास्टिंग व्हॅन
यालाच ओ.बी. व्हॅन असे
लोकप्रिय नाव आहे. स्टुडीओमध्ये असलेली संपूर्ण यंत्रसामग्री या व्हॅनमध्ये उपलब्ध
असते. थेट प्रक्षेपण (Live Telecast) करण्याकरता या व्हॅनचा उपयोग करण्यात येतो.
हा चाकांवाराचा फिरता स्टुडीओच म्हणला जातो.
Ø
स्टुडीओमध्ये असणारी यंत्रसामग्री
v
कॅमेरा :
बदलत्या तंत्रज्ञानानुसार अत्याधुनिक व्हिडीओ
कॅमेराचा वापर करण्यात येत असला तरी कॅमेऱ्याची संख्या तीन असावी असा रूढ
संकेत आहे. दोन बाजूंना दोन कॅमेरा ठेऊन नाटकीय दृष्य्त्मक प्रभाव निर्माण करण्यात
येतो, तर कधी मध्यभागी ठेऊनही चित्रीकरण केले जाते.
v Tripod-तिपई :
प्रत्येक कॅमेरा हा पायांना
चाके असलेल्या आणि वरच्या टोकावर कॅमेरा बसवण्याची सोय असणारी धातूची आडवी पट्टी
असणार्या तिपईवर घट्ट बसवण्यात आला असतो. हि धातूची पट्टी त्यावरील सोयीमुळे
कॅमेरा घट्ट ठेवते. कॅमेरा जमिनीला समांतर आहे कि नाही हे दाखविणारे संतुलानमापक
यंत्र तेथे बसवलेले असते.
v Light - प्रकाशयोजना
चित्रीकरणाला
साजेशी अशी प्रकाश योजना करणे हे कौशल्याचे काम असते. चित्रपटांचे चित्रीकरण असो
कि व्हिडीओचे, प्रकाशयोजना हि यथायोग्य नसेल तर त्या चीत्रीकार्नातून हवा तो
परिणाम साधता येत नाही.
दूरचित्रवाणी स्टुडीओमध्ये तीन प्रकरच्या प्रकाशयोजनाचा
वापर केला जातो ते पुढीलप्रमाणे,
1 Key Light- की लाईट
की लाईट हा प्रकाशाचा मुख्य आणि सर्वात मजबूत
स्रोत असतो. एखादी वस्तू किंवा व्यक्ती दाखविण्याचा यामध्ये प्रयत्न केला जातो.
2 Fill Light- फील लाईट
एखाद्या वस्तू
किंवा व्यक्तीची सावली तयार करण्यासाठी फील लाइटचा उपयोग केला जातो. या लाईटने
कृत्रिम सावली तयार करता येते.
3 Back Light- बॅक लाईट
एखाद्या वस्तूची
पार्श्वभूमी दाखविण्यासाठी बॅक लाईटचा
वापर केला जातो.
4 Microphones-मायक्रोफोन्स
रेडिओ
स्टुडीओमध्ये ध्वनी रेकॉर्डिंगसाठी मायक्रोफोनचा वापर केला जातोमाय्क्रोफोंच्या
माध्यमातून आवाजाची तीव्रता वाढविणे व कमी करणे हे काम केले जाते. मायक्रोफोनचे
तीन प्रकार पडतात.
1.Unidirectional-युनिडायरेक्शनल
2. Bydirectional - बायडायरेक्शनल
3.Omanidirectional- ओम्नीडायरेक्शनल
